İbrahim BİRELMA
Cumhuriyet; “Milletin, egemenliği kendi elinde tuttuğu ve bunu belirli süreler için seçtiği milletvekilleri aracılığıyla kullandığı yönetim biçimi”dir. (T.D.K. Sözlük)
– Atatürk, 20 Temmuz 1919 günü Mazhar Müfit Bey’e, “Açıkça söyleyeyim: Şekl-i hükümet, zamanı gelince cumhuriyet olacaktır.
– Atatürk, 1920’de T.B.M.M.’nin açılması TBMM Hükümeti’nin kurulmasını anlatırken, konuşmasının sonunda, “Efendiler, bu esaslara müstenit olan bir hükümetin mahiyeti, suhuletle anlaşılabilir. Böyle bir hükümet, hakimiyet-i milliye esasına müstenit halk hükümetidir: Cumhuriyettir.”
– 1 Nisan 1923, birince TBMM seçime gitmeye karar verdi. Haziran – Temmuz aylarında seçimler tamamlandı. Rauf Bey (Orbay) 4 Ağustos 1923 günü başvekillikten istifa etti. 11 Ağustos 1923 günü ikinci TBMM açıldı, Gazi, yine Meclis Başkanlığına Ali Fuat Paşa da İkinci Başkanlığı seçildiler. Fethi Okyar Bey Başvekil, İsmet Paşa da Hariciye Vekili oldular.
– Gazi Türkiye’nin siyasi rejimini belirlemeye sıra geldiğine karar verdi. 11 Eylül 1923 günü, TBMM’nde birkaç üyeye, hazırlamış olduğu bir anayasa taslağının müsveddesini gösterdi.
– Gazi Mustafa Kemal, Cumhuriyet’le ilgili olarak 22 Eylül 1923 günü, NeueFreie Presse adlı Avusturya gazetesi muhabiri HansLazar’a verdiği demekte, “Yeni Türkiye Teşkilât-ı Esasiye Kanununun ilk maddesi “Hakimiyetbilâ-kaydü şart milletindir. İcra kudreti Meclis’te tecelli ve temerküz etmiştir.” Bu iki kelimeyi bir kelimede hulâsa etmek kabildir: “Cumhuriyet”. Kısa bir zaman zarfında Türkiye’nin bugün fiilen almış bulunduğu şekilde kanunen de tespit edilecektir…” diyordu.
– 13 Ekim 1923 günü, TBMM Ankara’nın başkent olmasına karar verdi.
– Cumhuriyet bir kriz sonunda ilan edilmiştir. Atatürk, şöyle anlatır: Meclis’teki muhalifler Başbakan Fethi beyi ve arkadaşlarını, hükümet görevlerini rahatça yapamayacak bir duruma getirmişlerdir. Kötülük, hükümetin Meclis’çe seçilmesinden doğmaktadır. Meclis, Başbakan’ın beraber çalışamayacağı bazı kimseleri de bakan seçmektedir. Böyle bir sırada Gazi, 26 Ekim 1923 Bakanlar Kurulu’nun Çankaya’da toplamıştır. Toplantıda, hem Başbakan Fethi Bey’in, hem de bakanların istifa etmelerine ve yeni hükümetin kurma işini muhaliflere bırakmaya karar verilmiştir. Başbakan ve bakanlar 27 Ekim Cumartesi günü istifa etmişlerdir. Böylece hırslar muhalifler hükumet kurmakta serbest bırakılmışlar, ama bunlar bir hükümet kuramamışlardır.
– 28 Ekim Pazar akşamı Gazi, Çankaya Köşkü’nde verdiği yemekte, “Yarın Cumhuriyeti ilan edeceğiz” diyor. Yemekten sonra İsmet Paşa ile baş başa kalıyor. Birlikte Anayasa’nın devlet şekliyle ilgili maddelerini değiştiren bir tasarı hazırlıyorlar. Birinci maddeye: “Türkiye Devleti’nin şekl-i hükümeti cumhuriyettir” cümlesini ekliyor, Anayasa’da diğer bazı değişiklikler ve eklemeler daha hazırlıyorlar.
– 29 Ekim sabahı, yeni Bakanlar Kurulu listesi Halk Partisi grubunda görüşülüyor, ama bir anlaşmaya varılamıyor. Hükümet krizinin, partinin genel başkanı sıfatıyla Gazi Mustafa Kemal Paşa tarafından çözülmesine karar veriliyor. Gazi, bunalımın Anayasa’dan kaynaklandığını belirtiyor. Gazi, bunalımı aşmak için Anayasa’yı değiştirmek gerektiğini belirtiyor ve akşamdan hazırlamış olduğu Anayasa değişikliği taslağını grup toplantısına sunuyor. Taslak, Halk Partisi grup toplantısında kabul edildikten sonra Meclis’e geliyor. Taslak, 29 Ekim günü öğleden sonra Meclis Anayasa Komisyonu’nda görüşülüp kabul ediliyor ve hemen Genel Kurul’a geliyor. O akşam saat 20.30’da, oturumda hazır bulunan 158 milletvekilinin oybirliği ve “Yaşasın Cumhuriyet!” alkışlarıyla birlikte kabul ediliyor, kanunlaşıyor. Kabul edilen 364 sayılı yasanın birinci maddesi şöyledir: “Hakimiyet, bilakaydü şart milletindir. İdare usulü halkın mukadderatını bizzat ve bilfiil idare etmesi esasına müstenittir. Türkiye Devleti’nin şekli hükümeti Cumhuriyettir.” Onikincimadde’de “Başvekil reisicumhur tarafından, intihap olunur. Diğer vekiller başvekil tarafından yine Meclis azası arasından intihap olunduktan sonra reisicumhur tarafından Meclis’in tasdikine arz olunur” hükmü yer almıştır.” Kanunla, Teşkilat-ı Esasiye Kanununun İkinci, Üçüncü, Dördüncü ve On birinci Maddelerinde de değişiklik yapılmıştır.
– TBMM, bu maddeleri kabul ettikten hemen sonra, Gazi Mustafa Kemal Paşa’yı oybirliğiyle ve sürekli alkışlarla cumhurbaşkanı seçti. Cumhurbaşkanı, İsmet Paşa’yı Başvekil olarak atadı. İsmet Paşa, kurduğu kabine üyelerinin listesini ertesi gün TBMM’ne bildirdi. Meclis, aynı gün oybirliğiyle İsmet Paşa Hükümeti’ne güvenoyu verdi ve ilk Cumhuriyet Hükümeti göreve başladı. (BilâL N. Şimşir, Atatürk ve Cumhuriyet, İleri Yayınları, Ekim 2006)