31 MART VAKASI 31 MART VAKASI NEDİR?

31 Mart Vakası, II. Meşrutiyet’in ilanından sonra İstanbul’da yönetime karşı yapılmış büyük bir ayaklanmadır. Rumî Takvim’e göre 31 Mart 1325’te (13 Nisan 1909) başladığı için bu adla anılmıştır. Dolayısıyle, 13 Nisan 2023 tarihi, 31 Mart Vakasının 114 ncü yıl dönümüdür.
On üç gün süren ayaklanma, II. Meşrutiyet döneminin en önemli olaylarından biri olarak kabul edilir. Askeri bir isyan olarak ortaya çıkmasına rağmen isyana dahil olan softaların propagandaları sonucu sonradan dinî bir hal almıştır. İsyanın ilk günü hükûmet istifa etmiş, isyancı askerler yedi gün süre ile İstanbul’a hakim olmuştur.
Türk siyasi tarihine irtica kavramının, bu olay ile birlikte girdiği kabul edilir. Ancak kimi araştırmacılar olayı bir irtica ayaklanmasından ziyade amacına ulaşamayan bir askeri darbe girişimi olarak değerlendirir.
İSYANIN SEBEPLERİ
1908 yılında Meşrutiyetin ilanı ile, gerek sivil toplumda gerekse ordu içinde artan kutuplaşma ve gerginlikler isyan ortamı doğurmuştur.
Hükûmet üzerinde dolaylı bir denetim kuran İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin devlet kademelerinde kadrolaşması politik istikrarsızlığa yol açmıştır. Cemiyet ile ters düşen memurların görevlerinden uzaklaştırılmaları, cemiyete girdiğini ispat için yemin etmeyenlerin tutuklanması, farklı siyasi oluşumlara hayat tanınmaması huzursuzluk nedeniydi. İttihat Terakki’yi ve hükûmeti eleştiren gazetelere hatta bu gazeteleri satan bayilere baskı uygulanması isyan ortamını doğuran uygulamalardandı.
Bu ortamda Meşrutiyetin İlanı’ndan birkaç ay sonra İstanbul’da irtica yanlısı bir takım küçük ayaklanmalar meydana geldi, ancak kısa sürede bastırıldı. 7 Ekim 1908’de Fatih Camisi’nde Kör Ali ve İsmail Hakkı adlarında iki hocanın arkasına takılan halkın Yıldız Sarayı’na kadar gidip Meşrutiyet aleyhine gösteri yapmaları bu isyanlardandır.
Henüz tam egemen olamadıkları Kâmil Paşa kabinesine karşı ellerini güçlendirmek isteyen İttihatçıların Eylül ayı sonlarında Selanik’te 3. Ordudan getirilip Taşkışla’ya yerleştirdikleri üç Avcı Taburu, bir gerginlik konusu idi.
Ekim 1908’de ordu içinde “alaylı” ve “mektepli” subaylar meselesinden doğan hoşnutsuzluklar arttı. Eski sisteme göre yetişmiş alaylı subayların kısa süre içinde ordudan tasfiye edileceği söylentileri, alaylı subayların mekteplilerle ilişkilerini her geçen gün biraz daha bozdu.
Bu dönemde özellikle Derviş Vahdeti’nin çıkardığı Volkan gazetesi 31 Mart Olayında önemli rol üstlendi. İngilizler tarafından finanse ve himaye edilen Volkan gazetesi, alaylı subaylar ve asker kesimi arasında taraftar kazanmış İttihad-ı Muhammedi Cemiyeti’nin yayın organı haline gelmiştir.
Askerlerin hoşnutsuzlukları ordu içinde çeşit isyan hareketlerine yol açtı. 31 Mart öncesindeki en önemli askeri isyan, Taşkışla Olayı idi. Askerlik sürelerini doldurarak terhis olmayı bekleyen 87 eratın, askerlik sürelerinin tekrar uzatılması üzerine Ekim 1908’de Taşkışla’da ayaklanması, kanlı bir şekilde bastırıldı. Aralık 1908’de bir tiyatro oyununda oyunun erlere yasak edilmesi ikinci bir ayaklanmaya sebep oldu. Erlerin “bize yasaksa subaylara da yasak olmalıdır” diyerek tiyatroyu basması sonucu şiddetli çarpışmalar gerçekleşti. Askeri kesimdeki ayaklanmalar, 23 Ocak 1909’da Harp Okulu öğrencilerinin ayaklanması ile devam etti. Öğrenciler, Okul Nizamnamesi’nin aşırı sertliği ve yabancı dil öğrenmekte güçlük çekmekten şikayetçi idi; olay, 60 öğrencinin okuldan kovulması ile sonuçlandı.
Toplumdaki bir başka çatıma konusu “Asker – Medreseliler” çatışması idi. Medreselilerin askerlik hizmetinden muaf tutulmasını haksızlık olarak değerlendiren Harbiyeliler, muaflığın devamı için medrese mensuplarının hiç olmazsa basit bir okuma-yazma sınavına tabi tutulmalarını istiyordu. Şeyhülislamlık ile Harbiye Nezareti arasındaki pazarlık sonucu medreselilerin birkaç satır yazı yazmalarını, birkaç basit cümle okumalarını ve Namaz, Oruç bahislerinden sorular içeren bir sınava tabi tutulmaları kabul edildi. Bu karar, medreselilerde Harbiye Nazırı’na karşı büyük öfke doğurdu.
İttihat ve Terakki ile çatışan Kamil Paşa hükûmetinin 4 Şubat 1909’da Meclisin vermiş olduğu “âdem-i itimad” oyları ile düşürülmesinden sonra sadarete Hüseyin Hilmi Paşa’nın getirilmesi ile İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin hükûmeti resmen ele geçirmiş oldu.
Toplumda artan kutuplaşmalar ve tahammülsüzlüklerin sonucu olarak çeşitli siyasi cinayetler işlendi. 7 Nisan 1908 Çarşamba günü Serbesti gazetesi başmuharriri Hasan Fehmi bir köprü üzerinde arkadaşı Ertuğrul Şakir’le yürürken öldürülmesi bu cinayetlerdendi. Oldukça hareketli fikir ve eylem ortamı Serbesti gazetesi başyazarı Hasan Fehmi’nin öldürülmesi ile şiddete dönüştü.
İSYANIN ÇIKIŞI NASIL OLDU?
Rumeli’den İstanbul’a getirilip Taşkışla’ya yerleştirilmiş olan 4. Avcı Taburu, 12-13 Nisan 1909 gece yarısı (Rumi takvimle 30 Mart’ı 31’e bağlayan gece) başlarında çavuşları olmak üzere ayaklanmış ve kışladaki komutayı ellerine geçirerek bazı subayları hapsetmiştir. Sabaha doğru askerle kışladan çıkıp Ayasofya Meydanı’na ilerlerken isyan diğer kışlalara da yayıldı. Sayıları 5-6 bini bulan askerler, “şeriat isteriz, padişahım çok yaşa” sözleriyle meydanda toplandılar. Onlara katılan yüzlerce hoca ve medrese öğrencisi de gelerek mektepli subayların orduyu frenkleştirmeye çalıştıkları, bütün bunların İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin başı altından çıktığı, din hükümlerinin ayaklar altına alındığını ifade eden konuşmalar yaptılar.
Ayaklanmacılar, kalabalığın artmasından sonra meydana yakın bir mesafedeki Meclis binasını kuşattılar. Hükûmetten Harbiye Nazırının ve Mahmut Muhtar Paşa’nın görevlerinden alınmasını, eski Harbiye Nazırı Nâzım Paşa’nın yeniden göreve getirilmesini istediler. Şeyhülislam Ziyaettin Efendi’yi aracı kıldılar. Kısa bir süre içinde İstanbul’un tüm semtleri isyancı erler tarafından kontrol altına alındı. İsyancıların isteklerinin kabul edildiği kararını alan Osmanlı kabinesi bunu isyancılara ulaştırmaya çalışırken isyancılar kuşattıkları meclis binasını işgal ettiler. Adliye Nazırı Nâzım Paşa, Ahmed Rıza Bey’e benzediği için; Lâzkiye Milletvekili Aslan Bey de Hüseyin Cahit Bey sanılarak öldürülürken, Bahriye Nazırı Rıza Paşa ağır yaralandı. Milletvekilerinin öldürülmesi, Şurayı Ümmet ve Tanin basımevlerinin yağma edilmesi üzerine padişahın isteği ile kabine istifa etti. İsyancıların görüşleri doğrultusunda 14 Nisan 1909’da Tevfik Paşa Kabinesi kuruldu ve göreve başladı.
“Aff-ı Şahâne” adı verilen genel af ilan edildi ancak umulduğu gibi isyancıların zorbalığı sona ermedi. Aralarında Şerif Sadık Paşa ve Katibi Esat Bey, Süvari Teğmeni Selâhattin Mümtaz ve Üsteğmen Yusuf Nurettin’in bulunduğu bazı subaylar öldürüldü. İsyancıların İstanbul içerisinde küçük gruplar halinde dolaşarak silah atmaya, Türk kadınlarının Beyoğlu’na çıkmasına engel olmaya, Frenk gömleği giyen kimseleri tartaklamaya başladıkları görüldü. Asâr-ı Şevket Zırhlısı Kaptanı Deniz Binbaşı Ali Kabuli Bey’in, kendi gemisinin erleri tarafından sokaklarda sürüklenip, Yıldız Sarayı’na kadar götürülerek Abdülhamit’in gözleri önünde öldürülmesi, isyancıların en vahşi eylemlerindendi.
İSYANIN BASTIRILMASI NASIL OLDU?
Selanik’teki İttihatçılar arasında İstanbul üzerine bir kuvvet yollamak konusunda bir fikir birliği meydana gelmişti. 14 Nisan günü Selanik’te genel seferberlik ilan edilerek Selanik Redif Tümeninin bütün taburları silahaltına alındı. Bu birliklere Edirne’de bulunan İkinci Ordu Birlikleri ve Selanik çevresinde sivil gönüllüler de katıldı. Özgürlük kahramanı olarak tanınan Resneli Niyazi Bey de, Resne’de bir araya getirdiği gönüllülerle birlikte bu hareketin içinde yer aldı. Toplanan bütün kuvvetlerin başına Selanik IX. Redif Fırkası (tümeni) Kumandanı Hüsnü Paşa getirildi, Kurmay Başkanlığına da Kolağası Mustafa Kemal Bey atandı. Mustafa Kemal Bey, Selanik’ten İstanbul’a hareket eden orduya “Hareket Ordusu” adını verdi.
Hareket Ordusu, 14 Nisan akşamı trenle İstanbul’a hareket etti. İstanbul önlerine geldikten sonra 19 Nisan’da İstanbul halkına ordunun amacını açıklayan bir bildiri yayımladı. Hüseyin Hilmi Paşa’nın imzasıyla yayımlanan bildiriyi Mustafa Kemal kaleme almıştı. Bildiri, telgrafla Genel Kurmay Başkanlığına iletildi ve sokaklarda halka dağıtıldı.
Hareket Ordusu İstanbul’a girme hazırlığında iken komuta değişikliği yapıldı; ordunun komutanlığına Mahmut Şevket Paşa atandı. Hareket Ordusu Kurmay Başkanlığı Binbaşı Enver’e verildi. Mahmut Şevket Paşa 23 Nisan’ı 24 Nisan’a bağlayan gece orduya İstanbul içlerine ilerleme emri verdi. İsyancıların en yoğun direnme noktaları Taşkışla, Davutpaşa ve Taksim Kışlaları’nda olmuş ve kanlı çarpışmalar gün boyu sürdü. Hareket Ordusu İstanbul’u asilerden temizledikten sonra birliklerini Yıldız Sarayı’na yönlendi. İki günlük kuşatmadan sonra 27 Nisan’da Hareket Ordusu saraya girerek kontrolü ele geçirdi.
HAREKET ORDUSU KURMAY BAŞKANI MUSTAFA KEMAL
Hareket ordusunun hazırlanmasında, sevk ve idaresinde henüz Yüzbaşı rütbesinde bulunan geleceğin Türkiye’sinin mimarı Kurmay Yüzbaşı Mustafa Kemal (Atatürk)’in önemli rolü olmuştur. Bu görev, Mustafa Kemal’in kurmaylık yeteneğini ispat ettiği, 31 Mart isyanının bastırılması ve İstanbul’da asayişin geri getirilmesindeki etkinliğini ortaya koyması bakımından önemlidir. Bu çalışmada, Kurmay Yüzbaşı Mustafa Kemal’in faaliyetleri, hem kendi not defterine kaydettikleri, hem de dönemin birinci elden arşiv belgeleri incelenerek olaylar değerlendirilmiş ve gün ışığına çıkarılmıştır.
Ordunun siyaset dışı kalmasını daha Yüzbaşı rütbesinde iken dile getiren Mustafa Kemal, o dönemde bu konuda etkili olamamış ancak, daha sonra, Türkiye Cumhuriyetinin muhafızı kahraman Türk ordusunun siyasetten uzak kalmasını sağlamıştır.
İSYANIN BASTIRILMASINDAN SONRAKİ GELİŞMELER
Sultan Abdülhamit’in hilafet ve saltanattan indirilmesi oy birliği ile kabul edildi. Abdülhamit’in yerine kardeşi Veliaht Mehmet Reşat Efendi’yi getiren Meclis, bu kararı Abdülhamit’e bildirmek üzere dört kişilik bir kurul oluşturdu. Abdülhamit, Selanik’te sürgüne gönderildi.
Olayların sona ermesiyle İstanbul’da sıkıyönetim ilan edilmiş; isyana karışanların tespiti yapılmış ve geniş çapta tutuklamalar başlamıştır. Yargılamalar sonunda 70 kişi idama, 420 kişi müebbet ve 6 aydan başlayan çeşitli hapis, yüzlerce kişi de süresiz sürgün cezalarına çarptırıldı.
İdama mahkum olanların cezaları Beyazıt ve Ayasofya meydanlarında, Köprübaşı’nda, Kasımpaşa’da darağaçları kurularak infaz edildi. Ege’den yabancı bir ülkeye kaçmak için trenle İzmir’e gitmeye çalışırken yakalanan Derviş Vahdeti’nin yargılanması bir aydan fazla sürdü. Akıl sağlığının bozuk olduğu yönündeki savunmasına itibar edilmedi, 19 Temmuz 1909’da Ayasofya Meydanında asılarak idam edildi.
31 Mart şehitleri için yaptırılan ve açılışı 23 Mayıs 1911 tarihinde gerçekleşen Abide-i Hürriyet’e 2 Subay ve 42 askerin cenazeleri yerleştirildi.
31 MART OLAYI’NIN SONUÇLARI
2. Abdülhamit isyana müdahil olmaması ve ayaklanmada rolü olduğu gerekçesiyle tahttan indirilmiş ve yerine 5. Mehmet Reşat getirilmiştir.
Meclis kararı ile tahttan indirilen ilk padişah 2. Abdülhamit olmuştur.
İttihat ve Terakki Partisi yönetimde artık daha etkili olmuştur. Dolayısıyla padişahın yönetimdeki etkinliği azalmıştır.
Bazı demokratik adımlar adına Anayasada değişiklikler yapılmış ve padişahın yetkileri kısıtlanmıştır. Dolayısıyla Kanun-u Esasi ilk hali, yani 1. Meşrutiyetten farklı olarak 1909 yılında bazı değişikliklere uğramıştır.
31 MART OLAYI İLE 1909 YILINDA YAPILAN BU DEĞİŞİKLİKLER NELERDİR?
Artık kanun teklifi padişahın iznine bağlı değildir.
Padişah bundan sonra mahkeme kararı olmadan sürgün yetkisi veremeyecekti.
Hükumet artık padişaha değil, meclise karşı sorumlu olacak.
Padişahın olağanüstü hallerde meclisi kapatma yetkisi daha çok kısıtlanmıştır.

Recep YILDIZ
Em.Top.Kur.Alb.
TESUD Tekirdağ Şube Başkanı